Humberto's Favorieten: Joodse bruid

00:00:00 Taco Dibbits: Die aanraking hebben we allemaal als mensen nodig en dat maakt dat het weer menselijk wordt. Die eindeloze menselijkheid bij Rembrandt is iets dat mij emotioneert.

00:00:15 Humberto Tan: Vincent van Gogh kon zijn ogen niet van dit schilderij afhouden: 'De Joodse bruid' van Rembrandt. Ook van mijn gast van vandaag, directeur Taco Dibbits, is het één van zijn favorieten. Een teder portret van twee mensen in een tijdloze setting. Is het daarom zo geliefd? Ik ben Humberto Tan en dit is 'In het Rijksmuseum'. De podcast van het Rijksmuseum waarin we bijzondere verhalen vertellen over voorwerpen en vooral ook hun makers. Verdeeld over vier verdiepingen en 80 zalen zie je in het museum meer dan 8.000 voorwerpen. In deze aflevering Taco Dibbits, hoofddirecteur van het Rijksmuseum, over 'De Joodse bruid' van Rembrandt. Maar voor we beginnen: wil je weten hoe het schilderij eruitziet? Ga dan naar rijksmuseum.nl/podcast. Nu zitten we hier aan een zwarte tafel, Taco, met werk op een A4'tje voor jou uitgeprint. Beschrijf wat je ziet.

00:01:19 Taco Dibbits: Rembrandt heeft mij precies waar hij me wil hebben. Als ik ernaar kijk, krijg ik kippenvel. Dit schilderij gaat over liefde en Rembrandt wil mij dat ook laten voelen. Bij 'De Nachtwacht' bijvoorbeeld zorgt hij ervoor dat dat gaat over trotse mannen die de stad verdedigen. Dat is een schilderij waar je ontzag voor hebt, maar bij dit schilderij wil hij dat het een gevoel van liefde opwekt. Wat je ziet zijn een man en een vrouw. De vrouw is iets kleiner dan de man. Ze zijn ongeveer tot kniehoogte afgebeeld en hij buigt zich over haar heen. Zijn linkerarm heeft hij om haar heen geslagen en met z'n rechterarm houdt hij haar borst vast. Je weet niet echt of hij haar borst vasthoudt of iets eronder.

00:02:11 Taco Dibbits: Hij houdt zijn hand plat en zij heeft haar linkerhand op die hand van hem die haar borst vastgrijpt. Niet alsof ze hem gaat wegtrekken, van: niet doen! Ook niet alsof ze hem wil aanmoedigen. Ze kijkt niet naar hem. Ze kijkt uit het beeld, niet naar ons als toeschouwer, maar ze kijkt uit het beeld. Als je wat langer kijkt, zie je dat ze allebei tegen een balustrade aan leunen en dat er achter hen een muur is. Als je dan nog langer kijkt, zie je ook nog links achter haar een plantenbak. Dat is eigenlijk wat je ziet. Ze hebben ouderwetse kleren aan, ook voor die tijd. Dat weet je natuurlijk nog niet, maar ze hebben oude, hele rijke kleren aan. Zij is behangen met juwelen, hij heeft een hoed die een beetje schuin op zijn hoofd staat. Dat is wat je ziet.

00:03:06 Humberto Tan: Waarom heeft het werk liefde voor jou?

00:03:08 Taco Dibbits: Je weet niet helemaal wat de verhouding is tussen die man en die vrouw. Voor mij zit die liefde in de uitstraling van allebei. Zij is niet bang voor hem en hij kan haar vader zijn. Hij ziet er ouder uit en in het verleden is ook wel gedacht dat hij haar vader is, maar hij omhelst haar toch met een tederheid. Er zit ook een soort vertwijfeling in. Het grappige is dat het schilderij 'Het Joodse Bruidje' heet en niemand wist wat het écht was. Het schilderij werd ook wel 'De Liefde' genoemd, maar er is lang gezegd 'De Vaderlijke Vermaning'. Dat het een vader was die zijn dochter de les las, maar ga je dan haar borst vasthouden?

00:03:55 Humberto Tan: Nee.

00:03:56 Taco Dibbits: Is het een portret van twee pasgehuwden? Toen kreeg het de naam 'Het Joodse bruidje', dat was in de negentiende eeuw. Het was bij een Engelse handelaar en die handelaar was heel erg slim. Hij had de catalogus van Rembrandts werk geschreven, maar tegelijkertijd handelde hij ook nog in Rembrandts schilderijen. Hij heeft het proberen te verkopen en het verkocht niet, want het had niet echt een titel. In die tijd waren voorstellingen van Joodse rituelen beroemd en heel geliefd. Toen dacht hij: ik noem het gewoon 'Het Joodse bruidje'. Inderdaad, het verkocht. Het verkocht aan een Nederlandse bankier, Adriaan van der Hoop uit Amsterdam, en die heeft een collectie opgebouwd. Hij vond dit echt prachtig natuurlijk: een Rembrandt. Rembrandt was al heel beroemd, één van zijn meesterwerken. Toen hij stierf heeft hij het nagelaten aan de stad Amsterdam en is het uiteindelijk in het Rijksmuseum beland. In die collectie zat Rembrandt, Vermeer, Jan Steen, echt beroemde schilderijen. Veel hangen nu op de eregalerij.

00:05:02 Taco Dibbits: Van dit schilderij wist men nog steeds dat het 'Het Joodse bruidje' heette. In de jaren '20 van de vorige eeuw, zo rond 1920, werd een tekening ontdekt. Eigenlijk de voorstudie van dit schilderij en bij Rembrandt is dat heel zeldzaam. We hebben best veel tekeningen van Rembrandt, maar bijna geen voorstudie. Ook van 'De Nachtwacht', een hele ingewikkelde compositie, hebben we geen voorstudie. Van dit schilderij kwam opeens een voorstudie op de markt en die voorstudie werd gekocht door Duits-Joodse verzamelaars die naar Amsterdam gevlucht waren, want die dachten hier veilig te zijn. Die voorstudie is nog steeds in hun bezit. Op die voorstudie zie je ook een man die een vrouw omhelst of omarmt, maar er staat nog iets meer op. Daar zie je die plantenbak en daar staat nog iets meer op. Dat geeft eigenlijk een onderwerp weg. Rechtsboven zie je namelijk een mannetje met een soort kroon of een gekke hoed uit een raam kijken.

00:06:04 Humberto Tan: Een koning.

00:06:05 Taco Dibbits: Een koning. Dat geeft het onderwerp aan dit schilderij. Op het schilderij zie je dat niet. Die koning verwijs je naar het Oude Testament van de Bijbel. Dat verhaal is Isaak en Rebekka. Isaak en Rebekka waren gehuwd. Zij was ongelooflijk mooi en hij was behoorlijk wat ouder dan zij. In hun land was hongersnood en zij moesten vluchten. Ze gingen naar het land van de Filistijnen. De uitdrukking...

00:06:37 Humberto Tan: Die kennen we.

00:06:38 Taco Dibbits: Die ken je. Dat was een behoorlijk barbaars land en daar was oorlog. Hij dacht: als ik mij uitgeef als haar man word ik vermoord en zij verkracht. Wat gaan we doen? Ik ben haar broer. Hij speelde alsof hij haar broer was. Je moet je voorstellen: je zit in het land van de Filistijnen, je geeft je uit als broer en zus en je kan elkaar dus nooit liefhebben of omarmen in publiek. Ze zoeken naar een stil plekje in een stadje daar ergens in de woestijn. Ze zoeken naar een plekje waar ze elkaar kunnen omhelzen en niemand het ziet. Beschut in een hof, dus in een binnenplaats. Die binnenplaats geeft Rembrandt aan. Wat ik zei: je ziet een muur achter ze, daar staat een plant in een plantenbak. Daar zal geen aarde zijn waar die plant in de grond staat. Dat is vast en zeker een stenen vloertje met een plantenbak op een richeltje wat daar staat.

00:07:35 Taco Dibbits: Dan, op het moment dat ze elkaar willen omhelzen, gooit de koning Abimelech het raam open en zegt: wat gebeurt hier? Rembrandt toont het moment vlak voordat die koning hen ontdekt, want zij kijken naar boven of iemand het raam open doet. Dat vertelt ook over die vertwijfeling, want ze willen elkaar omhelzen. Ze willen vrijen, maar zij is bang en kijkt heel twijfelachtig een beetje uit het schilderij. Niet naar ons toe, maar ze kijkt langs ons. Ze kijkt naar de verte, want er kan iemand komen. Hij is iets zekerder en begint de omhelzing. Dat geeft het eigenlijk helemaal weg, want dat brengt zo'n spanning in dat schilderij. Dat brengt ook zo'n spanning in die handen. Je ziet die hand van hem, die zoekend is naar haar borst en haar wil omhelzen, en haar hand die daar zo'n beetje vertwijfeld -ik begin het zelf met mijn handen te doen- op ligt. Pas nou op, straks komt er iemand binnen.

00:08:32 Humberto Tan: Ik vind het wel moedig van Rembrandt, de manier waarop hij zoveel handen op zo'n klein oppervlak heeft getekend. Het kan ook heel druk zijn, maar op dit schilderij maakt het nooit een drukke indruk. Juist een heel vertederende indruk. Voor mij zit daar ook liefde in, met name in die aanraking van die handen.

00:08:50 Taco Dibbits: Ja, maar het is vertwijfelde liefde. Ik denk dat hij ze, juist omdat de handen in het liefdesspel zo belangrijk zijn, een hele centrale plek geeft. Het zijn niet hun gezichten, die staan boven in het schilderij. Recht in het midden is zijn hand die op haar borst gaat en haar hand die daar weer op ligt. Daaronder hangt haar hand een beetje rond het gebied van haar buik. Zij heeft iets vast, maar we weten niet wat. Daar zijn we nooit achter gekomen, dat wil je natuurlijk weten. Eigenlijk doet dat er ook niet zoveel toe, want het gaat echt om die handen. Dat handenspel van die hand op haar borst en die hand die hem misschien vertwijfeld wegtrekt.

00:09:31 Taco Dibbits: Als je dan nog wat langer kijkt zie je dat hij ook nog zijn linkerhand op haar schouder heeft. Daar zie je net eventjes een vinger die omhoog gaat, die haar net begint vast te pakken. Maar goed, die Abimelech ontdekt hen en zij denken: we zijn dood, nu gaat hij ons laten executeren. Maar wat doet hij? Hij zegt: nee, dit is zo bijzonder dat jij als man, Isaac, je hebt uitgegeven als haar broer en dat hebt volgehouden. Het is zo bijzonder dat je dat doet, want daarmee bescherm je je vrouw. Jij bent eigenlijk de ideale echtgenoot die zijn vrouw beschermd. Zij speelt natuurlijk ook mee in dat toneelstuk, maar zo werd dat toen beschouwd. Hij geeft hen gratie, dus zij kunnen blijven leven.

00:10:20 Humberto Tan: Als man en vrouw?

00:10:20 Taco Dibbits: Als man en vrouw. Dat maakt vooral waarom ik zeg: ik krijg er kippenvel van. Omdat je het je zo goed kan voorstellen. In een hopeloze situatie, in een land waar oorlog is, is de liefste weg. Je zit met zijn allen in de meest donkere plek waar je kan komen van je bestaan. En toch is er liefde. En toch omhels je elkaar.

00:10:43 Humberto Tan: Een metafoor van hoop ook.

00:10:43 Humberto Tan: Je kan het niet laten, want je hebt die hoop inderdaad. Die aanraking hebben we allemaal als mensen nodig en dat maakt dat het weer menselijk wordt. Die eindeloze menselijkheid bij Rembrandt is iets dat mij emotioneert. Het ongelooflijke dat Rembrandt doet, is dat hij die koning weg laat. Omdat hij die koning weglaat worden wij de koning, als toeschouwer. Jij en ik, als we naar het schilderij kijken, of iedereen die naar het schilderij kijkt, betrapt hen. Op een moment dat enorm precair is, dat enorm risicovol is voor hen. Dat geeft die spanning in het schilderij.

00:11:33 Humberto Tan: Wat weten we over de periode van dit schilderij van Rembrandt en zijn leven?

00:11:37 Taco Dibbits: Rembrandt is dan in de 50, het is waarschijnlijk zo rond 1665 geschilderd. Hij gaat dood in 1669. Dat weet hij natuurlijk nog niet, maar het is dus in een latere periode in zijn leven. Hij heeft zijn meest ambitieuze schilderij 'De Nachtwacht' geschilderd. Zijn vrouw Saskia is al lang overleden, al meer dan 20 jaar daarvoor. Na 'De Nachtwacht' en de dood van zijn vrouw Saskia, wat in dezelfde tijd gebeurde, schildert hij bijna meer. Dan stopt hij met schilderen, hij begint te wandelen en maakt etsgezichten rond Amsterdam. Hij schildert nog een paar hele kleine schilderijtjes en dan ontmoet hij op een gegeven moment zijn nieuwe grote liefde, Hendrikje. Dan barst het los en dat is wat we 'de late Rembrandt' noemen. Dan begint hij weer grote doeken te schilderen. Bijna geobsedeerd, zoals hij was, begint hij te schilderen.

00:12:39 Taco Dibbits: Waar hij na de dood van zijn eerste vrouw niet schildert, begint hij bij Hendrikje te schilderen. Als Hendrikje dood gaat, want zij sterft vlak voordat hij 'Het Joodse bruidje' schildert, gaat hij door met schilderen. Dan wordt dat schilderen alleen nog maar intenser. Hendrikje was veel jonger dan Rembrandt, dus het is bijna het echtpaar dat je op het schilderij ziet. We weten dat hij ongelooflijk verliefd op Hendrikje was, maar hij mocht niet met haar trouwen. Dat kwam doordat er in het testament van zijn eerste vrouw stond dat als hij zou trouwen, hij onterfd zou worden. Zijn eerste vrouw had geld. Hij trouwde niet met haar, maar hij was wel ontzettend verliefd. Ze leefden samen. Hij had zijn zoon Titus verloren en nog meer kinderen verloren, dus hij was in die zin eenzaam. Hij had nog wel een dochter, maar hij had een groot deel van zijn familie verloren en ook nog zijn grote liefde, Hendrikje. Rembrandt moet aan haar gedacht hebben toen hij dit schilderij schilderde, ook al stelt het niet Rembrandt en Hendrik je voor. Het is Rebekka.

00:13:46 Humberto Tan: Het heeft meegespeeld.

00:13:49 Taco Dibbits: Ja, je kan dat niet wegdenken. Hij las die bijbel en dat is natuurlijk iets typisch protestants dat je de verhalen in de Bijbel echt leest. Hij heeft dat zó precies gelezen en daar zijn interpretatie van gegeven. Dit moet een schilderij zijn waar hij die liefde inlegt en hij wil dat wij die liefde voelen. Dat heeft ook te maken met dat je weet wat het verhaal daarachter is, maar dat raakt heel diep.

00:14:13 Humberto Tan: Waardoor dat doek tot leven komt. Nu heb je nog een aantal andere prints hier voor je liggen, Taco. Als ik dan naar de details ga, bijvoorbeeld van zijn mouw, wat kan je dan zeggen over, wat jullie altijd zeggen, zijn 'toets'? Hier zie je vrij dik verf op die mouw als je er heel dicht op kijkt. Als je van ver naar het schilderij kijkt, heeft het meer bijna een soort van luxe stofeffect voor mij.

00:14:40 Taco Dibbits: Wat Rembrandt doet hier, is dat in... De vroege Rembrandt werd 'de fijnschilder' genoemd. Hij was de eerste fijnschilder. Hij schilderde elk streepje, elk puntje, elk wenkbrauwtje dat hij zag. De late Rembrandt, dus na die crisis in zijn leven als hij weer begint te schilderen, gaat ongelooflijk economisch met verf om. Ik zal uitleggen wat ik daarmee bedoel. Hij heeft heel goed door dat je niet alles hoeft te schilderen. Dat je het alleen maar hoeft te suggereren en de kijker vult het dan verder in. Doordat je je verbeelding gaat gebruiken wordt het eigenlijk nóg echter dan wanneer je alles schildert. Als je bijvoorbeeld een bakstenen muur hebt en je gaat elk baksteentje schilderen, dan wordt dat een soort legpuzzel die er uiteindelijk uitkomt. Als je een bruine muur schildert en soms eventjes een steentje aangeeft dat er zat, of een stukje wit cement, dan wordt dat een echte muur als je ernaar kijkt.

00:15:43 Taco Dibbits: Dat principe past Rembrandt hier toe. Hij gaat met hele dikke verf schilderen, pasteus noemen we dat, en gaat experimenteren zoals nog niemand heeft gedaan. Hij gebruikt zelfs een paletmes om die hele dikke verf aan te brengen. De reden dat hij dat doet, is omdat hij daarmee een beeld denkt te schilderen -en dat werkt ook echt- dat dicht bij de werkelijkheid staat. Dat was het doel. Dat deze twee mensen, Isaak en Rebekka, echt zijn. Dat jij naar het schilderij kijkt en dat je daar bent. Op dat moment, in die binnenplaats en in het bijbelse verhaal, waarbij Isaak en Rebekka voor je staan en jij ze ontdekt. Dat bereikt hij door in dit geval hele dikke verfstreken. Door die opstaande, pasteuze verf te gebruiken, gaat alles schitteren. Dat vangt en weerkaatst licht. Daardoor krijg je een heel schitterend, heel rijk gevoel.

00:16:44 Taco Dibbits: Ik zei dat ze hele rijke kleding aan hadden en dat was hoe Rembrandt dacht dat ze er in de Bijbel uit zouden hebben gezien. Dit soort kleding droegen mensen in de zeventiende eeuw niet. Hele rijke kleding dus aan en goudbrokaat. Hij heeft een mantel aan van goudbrokaat en zijn mouw is ook helemaal van goudbrokaat. Dat is gewoon dikke witte verf met daaroverheen wat kleurtjes bruin en een beetje geel. Doordat het zo opstaat heb je het gevoel dat dat glittert, dat wordt echt goud. Hetzelfde bij haar juwelen. Zij is helemaal behangen met juwelen. Dat zijn allemaal hele dikke dotjes van parels zou je kunnen zeggen, wat ook weer weerkaatst. Dan lijkt het een juweel. Ooit deed ik een project met een Duits-Engelse schilder, Frank Auerbach.

00:17:34 Taco Dibbits: Hij leeft nog steeds en hij schildert heel erg dik, heel erg pasteus. Ik dacht: het is toch mooi om hem samen met Rembrandt te laten zien. Hij wilde laten zien dat Rembrandt 'raw truth', rauwe werkelijkheid, toont. Dat doet Rembrandt ook. Ik zei op een gegeven moment tegen hem: toch mooi bij Rembrandt, zoals hij dat pasteuze schildert. Toen vroeg ik: doe jij dat ook net zoals Rembrandt, dat pasteuze, om al die effecten te bereiken? Hij zei toen: volgens mij was Rembrant daar helemaal niet mee bezig. Dat pasteuze is geen doel voor Rembrandt, het is alleen een middel dat hij gebruikt om een zo realistisch mogelijke voorstelling te maken. Dat weglaten wat Rembrandt doet, helpt zodat wij het opvullen. Je zou het kunnen vergelijken met een film.

00:18:26 Taco Dibbits: Als je alles filmt: ik kom een kamer in en ik loop aan de andere kant van de kamer er weer uit. Als je me helemaal filmt door die kamer wordt het doodsaai. Als je me de kamer in laat komen en op de rug in een shot de kamer weer uit laat gaan, begrijp je het en vul je de rest zelf in. Dat doet Rembrandt met zijn verf, want als je naar die gouden mantel kijkt, is dat best ongedefinieerd. Behalve de mouw die de arm omhult die de borst vasthoudt, dus die mouw is belangrijk. Die mouw is heel mooi weergegeven met die dikke verf en geel.

00:19:02 Humberto Tan: En verlicht.

00:19:02 Taco Dibbits: Ja. De rest is een soort bruinige massa, een beetje drabbig. Toch zie je dat het geheel allemaal goud zou moeten zijn geweest. Hetzelfde bij haar jurk. Die loopt aan de zijkanten een beetje uit tot wat bruinig, niet zo heel veel rood. In het midden is het knalrood, dus die hele jurk wordt opeens rood. Hij doet hetzelfde met het schilderen van de figuren. Hij laat die koning Abimelech weg en door alleen maar te focussen op deze twee figuren wordt die voorstelling nog sterker en raak je helemaal ín dat verhaal. Daar gebruikt hij de verf voor en de wijze van vertellen.

00:19:44 Humberto Tan: Het is prachtig hoe hij een driehoek maakt. Het centrum van het schilderij, dat handenspel, is het lichtste deel waar je ogen het eerst naartoe gaan. Dat is dus een bewuste keuze die hij maakt. Ik moet ook denken aan wat Vermeer deed met 'Het meisje met de parel'. Die heeft ook geen wenkbrauwen en geen steeltje van de parel. Dat laat hij ook allemaal weg, zodat jij in het gezicht kan zien wat voor emotie jij ervaart. Eigenlijk doet Rembrandt dat hier ook. Kan je het zo vergelijken met elkaar?

00:20:08 Taco Dibbits: Ik denk wel dat 'Het meisje met de parel' van Vermeer iets minder typisch is dan zijn andere werken. Als je bijvoorbeeld naar 'Het melkmeisje' kijkt, dat gaat helemaal het detail in. Dat haalt eigenlijk zijn kracht uit het detail. Daar is hij heel erg bezig, en dat heeft Rembrandt hier ook, met reflectie. Hoe ziet de beschouwer het? Wat komt er bij de beschouwer aan qua licht? Bij Vermeer gaat het over die verstilling en bij Rembrandt gaat het juist over die spanning. Er zit een enorme spanning in dat schilderij en dat doet hij doordat hij altijd nét het moment voor de climax neemt. Je zou kunnen zeggen dat het beste moment om te schilderen het moment is dat het raam open vliegt. Dat die koning zegt: wat zijn hier voor smeerpijpen, wat zijn jullie aan het doen?

00:20:54 Humberto Tan: Net daarvoor zit het.

00:20:56 Taco Dibbits: Nét daarvoor gaan zitten, zodat als je het verhaal kende... Het was natuurlijk ook geschilderd voor een huis waar mensen in kwamen die gelezen hadden en wisten wat het zou voorstellen. Dan weet je: hierna gebeurt het drama. Dat is ook iets waar Rembrandt op een hele slimme manier mee omgaat door het tot leven te laten komen. Zijn doel is levensecht te schilderen, maar hoe kan je levensecht zijn als je geen bewegend beeld hebt? Dat kan alleen maar wanneer je zorgt dat er spanning in komt. Dat je het verhaaltje in je hoofd maakt, waardoor het bewegend wordt. Dat je denkt: hierna gebeurt dat op het schilderij. Dat kan natuurlijk niet, want het is gewoon verf en doek.

00:21:40 Humberto Tan: Het is wel belangrijk bezit van het Rijksmuseum, en al heel lang zei je. Als je in je glazen bol kijkt, Taco, hangt dit dan over 50, 60, 70, 100 jaar nog steeds in het Rijksmuseum?

00:21:52 Taco Dibbits: Ja. Ik denk dat dat menselijke van Rembrandt, dat aangrijpende van dit schilderij, die emotie die het communiceert, dat dat iets is wat tijdloos is. Echt goede kunst is ook altijd van deze tijd, dus dat zal in de toekomst ook zo zijn.

00:22:16 Humberto Tan: Wil je dit schilderij van Rembrandt in het echt zien? Ga vooral kijken. Het hangt op de eregalerij op een mooie plek. Je loopt richting 'De Nachtwacht' en aan de linkerkant hangt 'Het Joodse bruidje'. In de volgende aflevering van deze podcast kijk ik met conservator fotografie, Mattie Boom, naar de vroegste foto uit Suriname. Ook een liefdevol portret van een man en een vrouw. Totaal anders dan 'Het Joodse bruidje', met ook een totaal ander verhaal. Het is een foto uit 1846.